Doğal kaynaklarının bilinmesi tarımsal ve kırsal kalkınma potansiyellerinin ve kısıtlarının tanımlanması bakımından önemlidir. Doğal kaynaklar, yenilenebilir kaynaklar ve yenilenemez kaynaklardan oluşmaktadır. Her iki kaynak da sürdürülebilir biçimde kullanılmalı, tarım ve tarım dışı kullanımlara uygunluğu ve kayıplarıyla ilgili tehlikeler açısından dikkatli olunmalıdır. Bu bölümde Malatya'da bulunan ana doğal kaynakların kısa tanımlamaları, mevcut durumları ve kullanımlarıyla ilişkili potansiyel tehlikeler verilmektedir. İlimizde ekonomik değeri olan maden yatakları aşağıda belirtilmiştir.

Metalik Madenler*

Malatya, Hekimhan , Hasançelebi Maden Yatağı:
Hasançelebi'nin hemen yakınında başlayarak batıya doğru uzanan manyetitli skapolit Fels formasyonu 19 km²'lik bir alanı kapsamaktadır. Cevher yatağının yeknesak ve homojen olmaması nedeniyle yatağın durumunu ortaya koymak için toplam ilerlemesi 35270,68 metre olan 148 adet istikşaf ve rezerv sondajı yapılmıştır. Ayrıca mevcut cevher rezervini ve teknolojik testler için numune almak amacıyla toplam metrajı 1360 metre olan 5 adet galeri açılmıştır. İşletmenin hangi derinliğe kadar inilebileceğini saptamak amacıyla toplam metrajı 2 961 m olan 11 adet Hidro jeoloji sondajı yapılmıştır. Yapılan bu çalışmalar sonucunda, cevherli zumun jeolojik yönden dört farklı yapıya sahip olduğu anlaşılmıştır.

A zonlu ort. % 31,54 Fe304 tenörde 259 milyon ton
B " % 18,89 " " 342,8 " "
C " % 9,29 " " 421 " "
D " % 2,91 " " 392 " "
A+B+C+D = 1.414 milyon ton tenör %14 Fe304'dür.

Hasançelebi demir yataklarının ortalama tenörünün düşük olması nedeniyle doğrudan yüksek fırına verilmektedir. Bunun için cevherin zenginleştirilmesi gerekmektedir.

Malatya, Hekimhan, Karakuz Demir Yatağı:
Demir yatağı madeni Malatya ili Hekimhan ilçesinin 17 km kuzeybatısında yer almaktadır. Sahada ilk çalışmalara 1936 yılında başlanmıştır. Sahada çalışmalar günümüze kadar değişik yıllarda etüt ve sondajlı aramalar şeklinde yürütülmüştür. Sahada toplam metrajı 9194,45 m. olan 33 adet sondaj yapılmıştır. Cevher minerali hematit ve manyetitten ibarettir. Bu çalışmalar sonucunda;

%54 demir tenörlü 1.300.000 ton
%40 demir tenörlü 13 400 000 ton rezerv hesaplanmıştır.

Malatya, Hekimhan, Deveci Demir Madeni Yatağı:
Demir madeni yatağı Malatya'nın Hekimhan ilçesi Deveci yöresinde yer almaktadır. Sahada iki tip cevher yer almaktadır.Primer cevher, siderit; seconder cevher ise limonit, hematittir. Sahada değişik yıllarda etüt ve sondajlı aramalar yapılmıştır. Sahada toplam ilerlemesi 11.525.35 m olan 69 adet sondaj yapılmıştır.Bu çalışmalar sonucunda;

%50 demir tenörlü 13.400.000 ton hematit rezervi
%37 demir tenörlü 60.000.000 ton siderit rezervi

Malatya, Hekimhan, Şırzı (Boğazgören) Demir Yatağı:

Saha Malatya , Hekimhan Şırzı köyü civarında yer almaktadır.Genellikle hematit, az miktarda manyetitten oluşan cevherleşme vardır. Sahada detay etüt ve sondajlar yapılmıştır. Toplam metrajı 219.15 m olan üç adet sondaj yapılmıştır.Bu çalışmalar sonucunda ortalama tenörü %49 demir olan 276.000 ton cevher bulunmuştur.

Malatya , Yeşilyurt, Cafana Kurşun Çinko Yatağı:

Çalışma alanı Malatya'nın Yeşilyurt ilçesi, Görgü (Cafana) köyünün 9 km kuzey doğusunda yer almaktadır. Sahada toplam derinliği 377.40 m olan üç adet sondaj yapılmıştır.Cevheri oluşturan esas minareler simitsonit, galen ve sfalerit minareleridir. Sahadaki çalışmalar jeofizik sondajlı çalışmalardır.Bu çalışmalar sonucunda ;%1229 Zn (çinko) tenörlü 153.000 ton rezerv tespit edilmiştir.

Malatya, Kuluncak Yöresi Krom Yatağı:
Saha Malatya'nın Kuluncak ilçesi, Bıcır mevkiinde olup, sahada yapılan araştırmalarda % 4248 Cr203 tenörlü 320.000 ton kromit bulunmaktadır.

Endüstriyel Ham Maddeler

Malatya, Pütürge Profillit yatağı:

Profillit yatağı Malatya'nın Pütürge İlçesi Babik köyü civarında yer almaktadır. Sabit genleşme özelliği, ısı duyarlılığı ve ısı iletkenliği cevherin kullanım alanını artırmaktadır. Profilit, refrakter gereç yapımı, seramik sanayi, boya, kağıt, cam, tekstil ve plastik sanayinde kullanılmaktadır.

Sahada etüt ve sondajlı aramalar yapılmıştır. Toplam ilerlemesi 195.65 m olan 5 sondaj yapılmıştır. Yörede özel sektöre ve MTA adına ruhsatlı sahalar bulunmaktadır. Özel sektör sahalarında üretim yapılmakta ÇİMSA fabrikalarına gönderilmektedir.

DOĞAL KAYNAK (MADEN) REZERVLERİNİN İL EKONOMİSİNE KATKISI

İlimiz maden potansiyeli açısından önemlidir. Türkiye'nin büyük rezervli demir ve profillit yatakları ilimiz sınırları içerisinde bulunmaktadır. Ülkemizin bilinen ve işletilen tek profillit yatağı Pütürge ilçesindedir. Hekimhan yöresinde Hasançelebi, Deveci ve Karakuz yatakları olmak üzere 3 adet önemli demir yatağı bulunmaktadır. Bu bölgedeki yataklar düşük tenörlü olup, Türkiye demir rezervinin %36.8'ini içermektedir. Günümüz koşullarında teknolojik sorunlar nedeniyle işletilemeyen yaklaşık 1 milyar ton rezerve sahip Hasançelebi yatağı, teknolojinin bugünden yarına inanılmaz değişimi ve gelişimi düşünüldüğünde, ileriki yıllarda değerlendirilebilecek büyük bir potansiyel olarak durmaktadır.

İlimiz doğal kaynaklarının toplam değeri (yaklaşık) 9 milyar 66 milyon $ olarak hesaplanmıştır. Bu toplam değerin 8 milyar 900 milyon'luk kısmı Hekimhan çevresindeki demir cevherlerinin toplam değeridir. İlimizin 2. derecede önemli doğal kaynağı olan profillit 100 milyon $ değerindedir. Diğer kaynaklar (krom, bakır, asbest ve kömür) 66 milyon $ değerindedir.

İlimiz sınırları içerisinde 60 farklı lokasyonda 17 çeşit maden oluşumu mevcuttur. Bunların içerisinde büyük rezervli yataklar azdır. Büyük çoğunluğu küçük madencilik faaliyetleri ile işletilip, ekonomiye kazandırılacak türdendir. Bu küçük maden oluşumlarının bir kısmı özel sektör tarafından işletilmektedir. 2002 yılı verilerine göre ilimizde 22 farklı sahada özel sektör ve devlet sektörüne ait işletme ruhsatı bulunmaktadır. İşletme ruhsat sayısı ilimizin maden potansiyeline göre azdır.

(Malatya İli Doğal Kaynak Rezervleri ve Bunların Ekonomiye Katkıları):

İlimizde ekonomik olarak işletilebilen madenlerin rezerv, tenör kalite, işletilebilirlik durumları ve yaklaşık parasal değerlerini içermektedir.

Tablo37 (İlimizin Potansiyel Doğal Kaynak Rezervleri):

İlimizde günümüz koşullarında işletmeye elverişli olmayan, ileride ekonomik olabilecek yataklarla ilgili bilgileri içermektedir.

MADENİN CİNSİ YERİ TENÖR VE KALİTE REZERV ÜRETİM DEĞER ($)

Krom: Darende, Kuluncak %40 Cr2O3 320.000 ton Bilfer şirketi tarafından zaman zaman üretim yapılmaktadır. 30 milyon

Bakır: Pütürge-Poluşağı %412 5.000 ton (Muh) Özel şirket tarafından zaman zaman üretim yapılmaktadır. 5 milyon

Asbest: Yeşilyurt-Gündüzbey Lif yüzdesi düşük Lif uzunluğu çok değişik 230.000 ton (Muh) Zaman zaman üretim yapılmaktadır. 30 milyon

Pirofillit: Pütürge %69 SiO2 %19.08 Al2O3 %0.6 Fe2O3 %.16 CaO 5.215.584 ton (Gör+Muh) Poltaş Madencilik tarafından yılda yaklaşık 2000 ton üretim yapılmaktadır. 100 milyon

Demir (Manyetit): Hekimhan-Hasançelebi %52 Fe eşdeğeri 270 milyon ton (Gör+Muh) Etüt, sondaj ve fizibilite çalışmaları bitirilerek TDÇİ'ne devredilmiştir. Hasançelebi demir cevherinin düşük tenöründen dolayı zenginleştirme ve peletleme yapılması gerektiğinden şu anda sahada üretim yapılmamaktadır. 6 milyar

Demir (Siderit): Hekimhan-Deveci %3742 Fe 86 milyon ton (Gör+Muh) Fizibilite çalışmaları tamamlanarak TDÇİ'ne devredilmiştir. Sahada siderit seviyesine ulaşıldığından üretim yapılmaktadır. 2 milyar

Demir (Hematit): Hekimhan-Deveci %50 Fe 13.400.000 ton (Gör+Muh) Fizibilite çalışmaları tamamlanarak TDÇİ'ne devredilmiştir. Sahada üretim yapılmaktadır. 300 milyon

Demir (Hematit Manyetit): Hekimhan -Karakuz %54.3 Fe %4045 Fe 1.300.000 ton 13.400.000 ton (Gör+Muh) Yatak işletilmiştir. 1.500.000 ton cevher üretilmiştir. Fizibilite çalışmaları tamamlanarak TDÇİ'ne devredilmiştir. Sahada üretim yapılmamaktadır. 100 milyon

Demir (Hematit Manyetit): Hekimhan-Şırzı %49 Fe 2.760.000 ton (Gör+Muh) Etüt ve sondaj çalışmaları tamamlanmıştır. Sahada üretim yapılmamaktadır. 500 milyon

Kömür: Arguvan-Parçikan %22.78 Su %35.44 Kül 2175 Kcal/Kg AID 30.000.000 ton (Muh) Sahada üretim yapılmaktadır. 1 milyon

Kaynak: MTA. Bölge Müdürlüğü

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Alüminyum (Boksit): Doğanşehir Merkez Melefdere Ky. Ancakali madeni, Körtigöre madeni 38.73 Al2O3 6.6 SiO2 %21.64 Fe2O3 140.000 ton Muh Kaynaklar teknik ve ekonomik nedenlerle günümüzde kullanılamamakla birlikte ileriki yıllarda değerlendirilebilecek kaynaklardır.

Bakır: Pütürge Sevik yaylası
Bakır: Pütürge Poluşağı
Demir: Kuluncak AlvarDamlı Madentepe %15 Fe3O4 9 milyon ton Muh
Demir: Kuluncak Düşüksöğüt, Kızılokboynu %15 Fe3O4 26.000.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Eskiköy %2255 Fe 225.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Fenktepe 5.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Polatlı, Çavuşlu, Bıçakçı %3555 Fe 225.000 ton Muh
Demir: Hekimhan Mağara, Kırmızı, Fenk Tepe %1115 Fe 233 milyon ton Gör+ Muh
Demir: Hekimhan Kuluncak Karatepe %1015 Fe 42 milyon ton Gör+ Muh
Demir: Hasançelebi %52 Fe Eşdeğeri 380 milyon ton Muh
Demir: Hasançelebi Sivritepe Mağaratepe %15 Fe 173.000 ton Muh
Demir: Hasançelebi Şırzı köyü %49 Fe %3.44 SiO2 %5 Mn %0.09 TiO2 278.000 ton Muh.

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Demir: Pütürge Yamacısağir %25 Fe %9.5 SiO2 10.500.000 ton Muh Kaynaklar teknik ve ekonomik nedenlerle günümüzde kullanılamamakla birlikte ileriki yıllarda değerlendirilebilecek kaynaklardır.
Demir: Hekimhan Karakuz Doğusu %14.5 Fe3O4 371.681.382 ton Muh
Demir: Doğanşehir Polat Köyünün Karlık Mevkii
Demir: Doğanşehir Sürgü Ketizman %30.8 Fe 1.400.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Çakçak Tepe %42 Fe 4.200.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Çakçak Karataşdere 2.500.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Çakçak Çeştepe %39.7 Fe 5.400.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Çakçak Kurtdeliği Sırtı %43 Fe 1.900.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Murata Kelhalil Elmalı Erikli %2550 Fe 18.000 ton Muh
Demir: Doğanşehir Sürgü Sürgü civarında İyi cins cevher: %45.78 Fe %10.71 SiO2 %0.11 S %0.3 As %0.12 P 3.000.000 ton Muh

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Demir: Arapgir Aktaş Köyü %13.84 Fe %47.37 30m kalınlığında ve 400m uzunluğunda hematit seviyesi Kaynaklar teknik ve ekonomik nedenlerle günümüzde kullanılamamakla birlikte ileriki yıllarda değerlendirilebilecek kaynaklardır.
Krom: Kuluncak Bıcır Köyü Çakır Ocağı %40 Cr2O3 200.000 ton Muh
Krom: Kuluncak Bıcır Köyü Gül Ocağı %40 Cr2O3 120.000 ton Muh
Krom: Kuluncak Hapislik Dere Mvk. %40 Cr2O3
Krom: Hekimhan Merkez Yayladam Köyü
Krom: Hekimhan Merkez Çayköy Çakırçukuru Tepe Mvk.
Krom: Merkez Tavşantepe civarı
Krom: Hekimhan Merkez Güvenç Köyü civarı
Krom: Hekimhan Merkez Karaahmet Köyü
Krom: Hekimhan Merkez Kesikköprü istasyon civarı %40 Cr2O3 den az
Alçıtaşı: Hekimhan Ağharman %33 CaO %4050 SO3 %115 SiO2 Kalınlık: 100m

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Asbest: Yeşilyurt Gündüzbey Köyü Lif yüzdesi düşük, lif uzunluğu değişken 429.000 ton Muh Kaynaklar teknik ve ekonomik nedenlerle günümüzde kullanılamamakla birlikte ileriki yıllarda değerlendirilebilecek kaynaklardır.
Bentonit: Darıca
Bentonit: Arapgir
Bentonit: Arguvan Karahöyük
Bentonit: Arguvan Mineyik
Bentonit: Merkez Tenci
Bentonit: Arguvan Kiltepe
Ditsen: Pütürge Lar
Dolomit: Hekimhan Zorbehan %21 MgO 122 milyon ton Muh
Fluorit: Kuluncak Başören köyü Aşılıkpınar civarı %1452 CaF2 %1220 SiO2 Fosfat: Doğanşehir Bıçakçı %3.75 P2O5 Kalınlık: 0.5 2m
Granat: Pütürge Ersele
Sillimanit: Pütürge Lar
Vermikülit: Kuluncak %35 Vermikülit 6 milyon ton Muh
Kömür: (Linyit) Merkez Eskimalatya Hatunsuyu %27 Su, %52 Kül 550 Kcal/Kg AID 1 milyon ton Muh
Kömür: (Linyit) Yazıhan Karacaköy

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Kömür: (Linyit) Hekimhan- Kurşunlu Üç numunenin analiz ortalaması: Su:%33 Kül:%39
Aşağı kalori değeri: 1065Kcal/Kg Kaynaklar teknik ve ekonomik nedenlerle günümüzde kullanılamamakla birlikte ileriki yıllarda değerlendirilebilecek kaynaklardır.
Aşağı kalori değeri: Hekimhan Kurşunlu Ören mezrası Mvk. Su:%30.58 Kül:%52.55
Aşağı kalori değeri: 1593Kcal/Kg (Tek numunede)
Toryum: Kuluncak Başören U30g=%116 Ti2O2=%510.2 Zuhur
Tuğla Kiremit: Merkez İl yakın civarı 7080 milyon ton jeolojik
İçmece Suyu: Darende-Balaban Balaban İçmecesi Sıcaklık: 130 C 
PH: 5.00 Debi:=0.1lt/sn İyileştirme çalışmaları yapıldığı takdirde çok daha verimli kullanılabilecek kaynaklardır.
İçmece Suyu: Doğanşehir Harapşehir İçmecesi Sıcaklık: 12.50 C 
PH: 5.00 Debi:=0.07lt/sn

MADENİN CİNSİ İLÇE BUCAK KÖY VE MEVKİİ TENÖR VE KALİTE REZERVLER DİĞER BİLGİLER

Kaplıca Suyu: İspendere Aşağı İspendere Kaplıcası Sıcaklık: 290 C PH: 6.20 Radyoaktivite: 8 Eman
Toplam mineralizasyon: 2940.1mg/lt Debi:=3 lt/sn İyileştirme çalışmaları yapıldığı takdirde çok daha verimli kullanılabilecek kaynaklardır.
Kaplıca Suyu: Hekimhan Kuluncak Kaplıcası
Maden Suyu Merkez Ortaköy Rötükan Maden Suyu Sıcaklık: 140 C PH: 6.20
Radyoaktivite: 9.1 Eman
Toplam mineralizasyon: 3684.9mg/lt
Kaynak: MTA Orta Anadolu IV. Bölge Müdürlüğü, Malatya Maden Envanteri (2002)

TARİH ÖNCESİ DÖNEM
Coğrafi konum itibariyle tabii yol üzerinde olan Malatya ön tarihinin Paleolitik çağa kadar indiği, Ansır (buzluk) ve İnderesi mevkiinde bulunan mağaralardan anlaşılmıştır.
1979 yılında başlayan Karakaya Baraj Gölü kurtarma kazıları kapsamındaki İzollu mevkii Cafer Höyükte yapılan kazılarda, o yöre insanının Paleolitik mağaralardan çıkıp ilk defa ovada tarım ve hayvancılıkla uğraştıkları ve yerleşik köy hayatına başladıkları anlaşılmıştır. Cafer Höyük kazılarıyla, Malatya ve çevresinin M.Ö. 7000 yılında İskana başladığı anlaşılmaktadır.[4]

1979 1986 yılları arasında kazıları sürdürülen PirotCaferhöyük çalışmaları sonucu dünyanın ilk heykel örneği sayılan, beyaz kireçtaşından yapılmış küçük figürler, M.Ö. 7000 yılına tarihlenmektedir. Kazı sonrası gün ışığına çıkarılan bu eserler halen Malatya müzesinde sergilenmektedir. Tarih kronolojisi'ni takip ettiğimizde, yörenin ana seramiği tek renk olup, ateşte az pişirilmiş koyu astarlıdır. Bu seramik yanında ithal malı Halaf tipi seramik örneklerinin Hekimhan, Kuyuluk, Hinso ve Arguvan Karahöyükte; Hassuna boyalı Seramik örneklerine ise Aslantepe, Değirmentepe, İsahöyük ve Fırıncıhöyük'te rastlanmaktadır. Aslantepe ve Değirmentepe kazıları, bölgedeki yerleşimin M.Ö. 5000 3000 yılları arasında Kalkolitik çağda devam ettiğini göstermektedir.[5]

Değirmentepe ve Aslantepe'de çok sayıda taştan ve pişmiş topraktan damga mühürleri ile pişmemiş toprak mühür baskıları bu yörelerin önemli bir ticaret merkezi olduğunu belgelemektedir. Anadolu ile olduğu gibi, Kuzey Mezopotamya ve Suriye ile de Fırat Nehri yolu ile ticaret bu dönemde yapılmıştır.[6]

M.Ö. 3000 yılında Malatya yöresinde seramik genellikle elle yapılmış, hamuruna ince kum karıştırılmış siyah astarlıdır. Bu seramik örneklerine; Aslantepe, Hasırcı, Fırıncıhöyük, Karahöyük, İsahöyük, Morhamam, Kösehöyük, İmamoğlu, Değirmentepe, Köşgerbaba ve Pirothöyük'te rastlanmıştır. Eski tunç II. döneminde, M.Ö. 2500 yıllarında başlayan seramik örneklerine yörede yer yer rastlanılmıştır.[7]

Eski tunç III. evrelerine ait elle yapılan, ateşle pişirilen seramikler Malatya bölgesinde çoğunlukla deve tüyü renkli olup, üzerindeki süsler, geniş bantlar şeklinde desenlerle kaplıdır. Bu örneklere Aslantepe, Değirmentepe, Pirothöyük'te rastlanmıştır. Aslantepe kazılarıyla 1992 yılında gün ışığına çıkarılmış ve M.Ö. 3200 yıllarına tarihlenen tapınak, bölgenin en önemli dini ve kültür merkezi konumuyla , Mezopotamya Kültürü ile çağdaş ve hatta Anadolu'nun ilk tapınak örneklerinden olarak tarih ve arkeolojiye ışık tutmaktadır.

[1] AĞALDAĞ Sabahattin , En Eski Çağlardan Bizans dönemine kadar Malatya Tarihi, Doktora Tezi ,1988, Konya, Sh.3435
[2] OĞUZ Mevlüt , Malatya Tarihi , İstanbul,1985
[3] RAMSEY W.M. ,Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul, 1960 (Çeviri Mihri Pektaş)
[4] CAUVIN Jasgues , V. Kazı Sonuçları Raporu (Toplantısı ) Ankara ,1984 ve Caferhöyük1982 Kazısı Raporu
[5] ESİN Ufuk, Prof.,V. Kazı Sonuçları Raporu,Ankara , 1984 (Değirmentepe 1982 Kazı Raporu)
[6] ESİN Ufuk a.g.e.
[7] Esin Ufuk a.g.e